Sözlük Kullanmanın Kelime Dağarcığına Etkisi

Türkçe eğitiminin genel amaçlarından biri belki de en önemlisi, öğrencilerin duygu, düşünce ve hayallerini yazılı ve sözlü olarak etkili ve anlaşılır biçimde ifade etmelerini sağlamaktır. Bu amacın başarılı bir şekilde gerçekleşmesi öğrencilerin kelime hazinesiyle yakından ilişkilidir. Öğrencilerin kelime hazinesini zenginleştirmede kullanılabilecek materyallerden en önemlisi şüphesiz sözlüklerdir.

Sözlük, “Bir dilin bütün veya belli bir çağda kullanılmış kelime ve deyimlerini alfabe sırasına göre alarak tanımlarını yapan, açıklayan, başka dillerdeki karşılıklarını veren eser” şeklinde tanımlanmaktadır. Anlatma becerilerinin kullanılmasında sözlük, aktarılacak anlamın karşılığının doğrulanması, doğru yazımın ve söyleyişin belirlenmesi açısından öğrenciye rehberlik etmektedir

Sözlüklerin öğrencilere kattıklarını şu şekilde sıralayabiliriz:

• Özellikle ilkokulun ilk yıllarında öğrencilerin sözlük kullanmayı öğrenerek bir iş başarmış olmanın sevincini yaşamalarını sağlamak; bu sayede öğrencilerde daha başka işler başarabileceği öz güvenini oluşturmak.
•  
• Öğrencilerin Türkçeyi daha iyi öğrenmesi, günlük hayatında doğru kullanmasına katkıda bulunmak.
•  
• Kelimelerin kullanımını bir yapı içinde göstermek için verilen örnekler vasıtasıyla öğrencinin; şiir, hikâye, roman gibi türlerle Türk dilinin inceliğini ve etkileyici güzelliğini tanımasına yardımcı olmak.

Sıralanan bu amaçlara ulaşılabilmesi için 2005 Türkçe Dersi Öğretim Programı’nda sözlük kullanımına ilişkin etkinlik ve kazanımlara yer verilmiştir. Programda anlatma becerilerine ilişkin “Öğrencilerin kendilerini zengin bir söz varlığı kullanarak ifade etmeleri üzerinde durulur.” ifadesine yer verilirken, anlama becerilerine yönelik olarak “Söz varlığını zenginleştirme” çalışmalarında “Türkçe sözlük, atasözleri ve deyimler sözlüğü, terimler sözlüğü, ansiklopedik sözlük vb.den yararlanılmalıdır.” ifadesi yer almaktadır. Bu amaç doğrultusunda öğrencilere yeni öğrendikleri kelimeleri içeren bir sözlük oluşturmaları önerilmektedir. Her iki beceri için de öğrencilerden metinden hareketle yeni/bilinmeyen kelime ve kelime gruplarının anlamını çıkarması beklenmektedir. Öğrencilerin tahminlerinin doğruluğunu sözlükten kontrol etmeye yönlendirilmesi şüphesiz öğretmenin görevidir.

Dinleme ve okuma sırasında öğrencilerden anlamını bilmedikleri kelimeleri belirlemeleri istenmelidir. Kelimelerin anlamlarını kendinden önce veya sonra gelen kelimeye, kelimenin içinde geçtiği cümleye ve metnin tümüne bakarak tahmin etmeleri istenmelidir. Tahminler kontrol edilmeli eğer yanlış tahminler varsa sözlüğe bakmaları istenmelidir. Doğru anlamı öğrenilen kelimenin doğru kullanımının pekişmesi için öğrenciden kelimeyi cümle içersinde kullanması istenmelidir. Görüldüğü gibi Türkçe Dersi Öğretim Programı’nda öğrencinin bilmediği kelimeyi metnin bağlamından hareketle tahmin etmesi daha sonra sözlükten yararlanması gerektiği belirtilmektedir. Sözlük kullanma alışkanlığı verilirken sözlüğün okuma sırasında okuma bölünerek sık sık başvurulacak kaynak olmadığı belirtilmeli, okumanın ve anlamanın bölünmemesi için anlamı bilinmeyen kelimenin öncelikle metin bağlamında hareketle tahmin edilmeye çalışılması, metin içerisinde anlamı çıkarılamayan kelimelerle karşılaşılması durumunda başvurulması gereken bir kaynak olduğu öğrencilere sıkça vurgulanmalıdır. Öğrencilerin ilkokul ikinci sınıftan itibaren sözlük kullanabilecekleri ilk ve ortaokul programlarında belirtilmiş olsa bile öğrencilerin birinci sınıftan itibaren sözlükle tanışmaları adaptasyon süreci açısından oldukça önemlidir.

Kelime öğretiminden önce öğrencilere sözlük kullanmayı öğretmek gerekir. Çünkü sözlük kullanmayı bilmeyen öğrenciler için sözlük kullanımı, metnin anlaşılması önünde bir engeldir. Metinde karşılaştığı her yeni kelime için çıkarımda bulunmadan hemen sözlüğe bakma eğilimi, metinden uzaklaşma ve metni anlamamaya neden olduğu gibi öğrenciyi eğitimde tembelliğe itmektedir. Bu sebeple öğretmenlerin öğrencilerine, sözlükten nasıl yararlanacaklarını açıklaması beklenmektedir.

Sözlük yardımıyla yapılacak olan en temel çalışmalar şu şekilde sıralanabilir:

1. Bir kelimenin kaç farklı anlama geldiği belirlenir (“çıkmak kelimesinin 57 farklı anlamı vardır.)

2. Aynı kökten gelen ve türeyen “göz, gözlük, gözcü, gözlükçü” gibi kelimeleri fark ederek ek-kök ayrımı yapar.

3. Bir kelimenin gerçek ve mecaz anlamı ayırt ettirilir. Sözlükte kelimenin mecaz ve gerçek anlamları belirtilmiştir.

4. Dile yerleşmiş yabancı sözcüklerin Türkçe karşılıklarını bulur.

Sözlük kullanımına yönelik bu çalışmalardan faydalanılması, öğrencinin hem yeni kelimeler öğrenmesini sağlayacak hem de sözlük kullanımına alıştıracaktır. Sözlükleri, dilin öğrenilmesinde işlevi olan temel öğrenme ve öğretme kaynakları olarak kabul etmek gerekir. Sözlük kullanımının doğru kullanımının alışkanlık haline getirilmesinde yine en büyük görev öğretmenlere düşmektedir.

Selahattin Can VURAL

Türkçe Öğretmeni