Kelimelerin Tarihine Yolculuk

Günlük hayatımızda sıkça kullandığımız birçok kelimenin hangi dilden alındığını hiç düşündünüz mü? İşte bu yazımızda günlük hayatta kullandığımız bazı kelimelerin kökenlerini yani soy ağaçlarını vermeye çalışacağız. Nedir soy ağacı? Bir kişinin veya bir ailenin en uzak atasından başlayarak bütün kollarını belirten çizelge, şeceredir soy ağacı.                                     

İlk olarak “Karantina” sözcüğüne bakalım. Karantina kelimesi Venedik kökenli bir kelimedir. “Cuarantina”. Kelimenin hikâyesine baktığımızda ise Venedik’e gemiyle gelen yolculara uygulanan 40 günlük karaya çıkma yasağı. Yasağın 40 gün olmasının sebebi de kelimenin Venedik dilinde kırk anlamını da karşılamasıdır. Kelimenin soy ağacına baktığımızda bizim kullandığımız manadan çok farklı olduğunu görmekteyiz.

“Ayna” ise Farsçadan dilimize geçmiş bir sözcük olarak karşımıza çıkmakta. Sözcüğün orijinali “Âyîne” olup dilimize geçerken ses düşmesine uğrayıp “Ayna” olmuştur. 

“Dağ” kelimesinin soy ağacına baktığımızda Çince “Tai” kelimesi karşımıza çıkıyor. Tay- tağ-dağ şeklinde dilimize girmiştir.

Farsça “Panîr” kelimesi zamanla ses değişikliğine uğramış ve günümüzdeki “Peynir” kelimesine dönüşmüştür.

“Çanakkale” ismi tamamen Türkçe bir isim olduğu için kökeni  de herkes tarafından kolayca bilinir veya tahmin edilebilir.

Bölgede eskiden çok gelişmiş olan çanak-çömlek zanaatı ile bölgenin simgesi hâline gelmiş olan Kale-i Sultaniye'nin birleşmesiyle Çanakkale ismi ortaya çıkmıştır. Türk Dili'nde bileşik isim dediğimiz bir kelimedir.

Farsçada ayak “Pa”, “Puş” ise örten demektir. Günümüzde kullandığımız “Pabuç” kelimesi bu iki kelimenin birleşiminden oluşmuştur.

“Nankör” kelimesi, Farsça “Nân” (ekmek) ve “Kûr” (kör) kelimelerinden doğmuştur. Günümüzde gördüğü iyiliği unutan anlamındadır.

Farsçada “zengin çiftçi” anlamında kullanılan “Anguşta” kelimesi dilimize “Enişte” olarak geçmiştir

Sadece kelimelerin değil deyimlerinde ilginç hikâyeleri bulunmakta. “Pabucu dama atılmak” deyimini hepimiz kendisinden üstün birinin çıkmasıyla gözden düşmek anlamında biliriz. İşte gerçek hikâyesi:

Osmanlı döneminde esnaf ve sanatkârların bağlı bulunduğu teşkilat, ticaretin yanında sosyal hayatı da düzene sokuyordu. Kusurlu malın, malzemeden çalmanın ve kalitesiz işin önüne geçmek için de ilginç bir önlem alınmıştı. Bir ayakkabı aldınız veya tamir ettirdiniz diyelim. Ama kusurlu çıktı. Böyle durumlarda heyet şikâyeti ve sanatkârı dinliyor. Eğer şikâyet eden gerçekten haklıysa, o ayakkabıların bedeli şikâyetçiye ödeniyordu. Ayakkabılar da ibret-i âlem olsun diye ayakkabıyı imal edenin çatısına atılıyordu. Gelen geçen de buna bakıp kimin iyi, kimin kötü ayakkabı tamir ettiğini biliyordu. Böylece pabuçları dama atılan ayakkabıcı maddi kazançtan da oluyor ve gerçekten pabucu dama atılmış oluyordu.

“Foyası meydana çıkmak” deyiminin anlamı dediğimde yalanı, hilesi, kusuru ortaya çıkmak dediğinizi duyar gibiyim. İşte gerçek hikâyesi:

Kuyumcular yaptıkları yüzük, küpe, gerdanlık gibi ziynet eşyalarının üzerine mücevherin ışığı daha iyi yansıtması ve parlaklığının artması için “Foya” adı verilen bir madde sürerler. Zamanla sürülen bu foya dökülür. Bu duruma foyası çıkmış denilir.

Kelimelerin etimolojisine baktığımızda büyük bir kısmının yabancı dillerden alındığını görmekteyiz. Geçmişte Arapça ve Farsça günümüzde ise Batı ile ilişki içinde bulunmamız sebebiyle Batı dillerinden alınmış kelimeleri görmekteyiz. Diller arası alış veriş ölçülü yapılmalıdır. Zira sınır aşıldığında dilde yozlaşmaların görülmesi kaçınılmaz olur.

Bir milletin kimliğini oluşturan en önemli unsur kuşkusuz dilidir. Bu nedenle dilimize yabancı kelimeleri almadan önce dilimizde karşılığının olup olmadığını mutlaka araştırmalıyız. Türkçesi varken yabancı kelimelerle dilimizi kirletmemeliyiz. Kültürümüze ve dilimize sahip çıkmalı ,yeni nesile de bu fikri aşılamalıyız.

Tuğba ARIKAYA

Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmeni